Konstytucja z 23 maja 1949 roku wprowadza "socjalne państwo prawne". Na kongresie 15 lipca w 1949 w Düsseldorfie, CDU porzuca socjalizm. Pod hasłami wolnorynkowymi ta partia wygrywa wybory na 14 sierpnia z 1949. Powstaje rząd Adenauera z Erhartem jako ministrem. Prowadzi on aktywną politykę gospodarczą. We wrześniu 1949 dewaluuje markę o 20%, co sprawia że już w 1952 roku Niemcy uzyskują nadwyżkę handlową. Rosnąca siła polityczna Niemiec była widoczna już w roku 1950 podczas konfliktu z Wysoką Komisją Aliancką ("Allied High Commission for Germany" w skrócie Hicom). Hicom zawetował dwie ustawy: o służbie cywilnej i o podatku dochodowym. Ustawa podatkowa przewidywała obniżki podatku dochodowego dla osób o średnich i wyższych dochodach. Pojawiła się przy tym znana nam argumentacja o większym odsetku uczciwych zysków. Amerykanie oponowali, że było to "jak przekupienie ludzi, aby byli uczciwi". Jednak prawdziwym motywem weta była obawa, że te pozostawione w rękach Niemców zyski zostaną zainwestowane w rozwój niekoniecznie zgodny z amerykańską wizją. Niemieccy politycy się zbuntowali, argumentując, iż Hicom łamie własne obietnice wolności gospodarczej. Pytali: "co podatki mają wspólnego z bezpieczeństwem sojuszu lub likwidacją nazizmu i militaryzmu?”. Hicom ustąpił, pod warunkiem, że nie będzie to miało negatywnych skutków dla budżetu.
Liberałów, których z pewnością powyższe fakty ucieszą, chciałbym nieco ostudzić informacją, o jakich stawkach podatkowych była wówczas mowa. Najwyższa stawka podatku dochodowego wynosiła 95% (w roku 1949 zwiększono jedynie dla niej progi podatkowe z 60tys do 250 tys). Ustawa z roku 1950 zmniejszała stawki dla dochodów poniżej 2400DM do 18%.
Rosnące bogactwo kraju i dobrobyt mieszkańców sprawiły, że rosły też oczekiwania wobec państwa. Gdy w drugiej połowie lat 60-tych zakończył się "złoty wiek kapitalizmu" i na powrót zaczęło rosnąć bezrobocie (do 2% w 1967 roku), do głosu doszli socjaliści, proponujący połączenie społecznej gospodarki rynkowej z motywowanym teorią Keynesa interwencjonizmem. Erhard podał się do dymisji, a w Niemczech rozpoczęło się wdrażanie zasad państwa socjalnego.
Uwarunkowania
Aby uzyskać pełen obraz sytuacji, należy wziąć pod uwagę uwarunkowania historyczne. Przede wszystkim skutki wojny i Planu Marshalla.
1. Zniszczenia wojenne.
Niemcy były po wojnie bardzo zniszczone. Dotyczyło to jednak głównie wielkich miast. Tymczasem hitlerowcy prowadzili politykę decentralizacji gospodarki. Ocalała też w dużym stopniu infrastruktura (pomimo iż Hitler wydał rozkaz jej niszczenia). Mówiąc o minimalizacji obecności państwa w gospodarce, należy wziąć pod uwagę to iż wspomniana infrastruktura została wybudowana przy mocnym zaangażowaniu państwa. Do ważnych skutków wojny należy zaliczyć także napływ kilku milionów przesiedleńców (m.in. z Polski) oraz utratę Śląska.
2. Reparacje wojenne i demontaż fabryk.
Alianci podjęli decyzję, by poprzez reparacje i demontaż fabryk cofnąć Niemcy gospodarczo do czasów przedwojennych. Jednak nie było w tych działaniach konsekwencji. Postanowienia te zostały wykonane jedynie częściowo. Reparacje wojenne miały podobne znaczenie jak zadłużenie Polski w 1989 roku. Każde zadłużenie państwa wpływa negatywnie na opisany powyżej wolny rynek. Społeczeństwo jako całość pracuje nie tylko na siebie, ale na spłaty zadłużenia. Mądra polityka międzynarodowa Niemiec (wykorzystanie okoliczności) pozwoliła szybko odbudować pozycję Niemiec w Europie.
3. Zagrabiony przez Niemców w czasie wojny majątek.
Warunki wolności gospodarczej były potrzebne, by uaktywnić zasoby gospodarcze. Ale tak wielki sukces nie byłby zapewne możliwy, gdyby tych zasobów wcześniej nie zgromadzono. Według niektórych szacunków Niemcy w czasie wojny mogli zagrabić nawet 2 biliony euro1! Znacząca część tych zdobyczy zasiliła majątki prywatne.
4. Plan Marshalla.
Był to program finansowania przez USA eksportu do Europy Zachodniej. Pieniądze na finansowanie tego eksportu pozostawały własnością Amerykanów, ale były przechowywane na koncie w niemieckim banku centralnym. Erhard uważał, że wpływ planu Marshalla na wolny rynek jest niekorzystny. W latach 1949/1950 Amerykanie zdecydowali się przekazać władzom niemieckim wspomniane konto, na którym było 6mld DEM. Pieniądze te mogły być wykorzystane wyłącznie na wspieranie działalności gospodarczej w ramach European Recovery Program (Europejskiego Programu Odbudowy) w skrócie ERP. Program ten funkcjonuje do chwili obecnej. Małe i średnie przedsiębiorstwa mają dzięki niemu dostęp do wsparcia w postaci nisko oprocentowanego kredytu.
5. Ograniczenia nałożone na gospodarkę niemiecką.
Demilitaryzacja Niemiec sprawiła, że gospodarka została przestawiona na produkcję dóbr konsumpcyjnych. Było to zgodne z założeniami twórców społecznej gospodarki rynkowej. Taka struktura sprawia bowiem, że gospodarka jest podporządkowana społeczeństwu. To społeczeństwo bowiem stanowi masę konsumentów, którym służy gospodarka. Teoretyczny model takiej gospodarki jest bardzo prosty. Ceny mają przełożenia na płace, które z kolei z jednej strony stanowią najważniejszy element kosztów, a z drugiej generują popyt. Tak skonstruowany rynek łatwo znajduje sam stan równowagi. Celem władz było zbliżanie się do tego ideału.
6. Uwarunkowania społeczne.
Niemiecka dyscyplina przyczyniła się do tego, że dobrze przemyślane struktury prawne i instytucjonalne funkcjonowały dokładnie tak, jak przewidzieli to ich twórcy. Ład gospodarczy był przez reformatorów traktowany jako naturalny element ładu społecznego. Zgodnie z chrześcijańską etyką społeczną, postawa moralna jednostek jest koniecznym warunkiem wstępnym do stworzenia sprawiedliwych struktur i sprawiedliwego ładu. Dzięki temu opisane przez Maxa Webera związki między chrześcijańską etyką, a efektywnością gospodarki okazały się funkcjonować także w społeczeństwie w znaczącej części katolickim.
7. Doskonałe łączenie teorii z praktyką gospodarczą.
Ludwig Erhard był praktykiem, doskonale rozumiejącym funkcjonowanie mechanizmów gospodarczych. Stale współpracował on jednak z radą naukową, która funkcjonowała już od 1943 roku ("Stowarzyszenie Erwina von Beckerath"). W styczniu 1948 powstała rada licząca 17 członków założycieli, w tym takich myślicieli jak Franz Böhm, Walter Eucken, Alfred Müller-Armack, Oswald von Nell-Breuning, Erich Preiser i Karl Schiller.
Powyższy tekst stanowi fragment mojej książki „Społeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys”, którą polecam wszystkim zainteresowanym tą tematyką. Dochód ze sprzedaży książki zostanie przeznaczony na wsparcie fundacji „Galicea”.
Jerzy Wawro
